Φυτική Κιβωτός

Διάσωση της βιοποικιλίας των φυτών

1000 χιλιόμετρα νότια του Βορείου Πόλου στο νησιωτικό σύμπλεγμα Σβάλμπαρντ εγκαινιάστηκε πριν λίγο καιρό το Διεθνές Θησαυροφυλάκιο Σπόρων. Πρόκειται για μια «Φυτική Κιβωτό», δηλαδή ένα κτίριο απόρθητο σε πυρηνικό πλήγμα, σεισμό, πτώση αστεροειδούς ή κλιματική αλλαγή, που σκοπό της έχει να διασώζει δείγματα φυτών από όλο τον κόσμο.

Η «Φυτική Κιβωτός» του Σβαλμπαρντ βρίσκεται 130 μέτρα μέσα σε ένα βουνό και επιλέχτηκε για τη γεωλογική του σταθερότητα. Έχει περιθώριο να φιλοξενήσει 4,5 εκατομμύρια ειδών σπόρων και θα λειτουργήσει ως εφεδρική αποθήκη για ένα παγκόσμιο δίκτυο 1400 τραπεζών σπόρων.

Κατασκευασμένη από τη Νορβηγία, με χρηματοδοτήσεις από Βρετανία, Αυστραλία, Γερμανία, ΗΠΑ και ιδιωτικές δωρεές, έχει κτιστεί στα σωθικά ενός αρκτικού βουνού, κάτω από τους αιώνιους πάγους, με μοναδικό στόχο την αποθήκευση, φύλαξη και προστασία δειγμάτων κάθε φυτού από όλο τον κόσμο. Η «Κιβωτός» δεν είναι παρά μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας να συλλεχθούν και συστηματοποιηθούν οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τα φυτά και κυρίως για τα γονίδιά τους, γνώση που πιθανώς να αποδειχθεί πιο πολύτιμη και από χρυσό, εξαιτίας της αλλαγής του κλίματος που βιώνουμε σήμερα.

Τα δείγματα θα διατηρούνται στους -18 βαθμούς Κελσίου, ενώ ο χρόνος ζωής τους θα ποικίλλει ανάλογα με το είδος. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το κτίριο είναι έτσι κατασκευασμένο ώστε να μη χρειάζεται ανθρώπινη παρέμβαση για την ασφαλή λειτουργία του και το ότι ακόμη και αν για κάποιο λόγο κοπεί η παροχή ρεύματος, οι σπόροι θα μείνουν στην κατάψυξη για τουλάχιστον 200 χρόνια.

Δεδομένου ότι η βιοποικιλότητα των φυτών μειώνεται ραγδαίως, έχει καταστεί αναγκαία η δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου «τραπεζών» όπου θα αποθηκεύονται σπόροι και πολύτιμοι γενετικοί θησαυροί. Καθώς η αλλαγή του κλίματος παγκοσμίως επιβάλλει την προσαρμογή σ’ αυτήν των καλλιεργειών μας, τα δεδομένα αυτά είναι αναγκαία για το μέλλον μας.

Χιλιάδες είδη του φυτικού και του ζωικού βασιλείου χάνονται κάθε χρόνο και μαζί τους εξαφανίζονται για πάντα εξαιρετικά πολύτιμες πληροφορίες.

Πρώτα θύματα της μαζικής εξαφάνισης, οι ποικιλίες φυτών που χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται για τη διατροφή των ανθρώπων. Η εντατική καλλιέργεια οδήγησε στη «δημιουργία» νέων ποικιλιών από τις εταιρείες, με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν και τελικά να εκλείψουν οι παραδοσιακές.

Η εντατική καλλιέργεια κάποιων ειδών, όπως το σιτάρι, το καλαμπόκι, το ρύζι, οδήγησε στην εξάπλωσή τους σε όλο τον πλανήτη αλλά και στη μείωση της ποικιλίας των ειδών που καλλιεργούνται. Έτσι, σήμερα μπορούμε να βρούμε οπουδήποτε το ίδιο κίτρινο, «όμορφο», μεγάλο καλαμπόκι, όμως, χιλιάδες άλλες ποικιλίες του ίδιου φυτού, που δεν καλλιεργούνται πια ή που δεν άντεξαν στις αλλαγές του περιβάλλοντος, χάθηκαν ή κινδυνεύουν να χαθούν για πάντα. Μαζί τους θα χαθούν γενετικές πληροφορίες που όχι μόνο προσφέρουν ποικιλία (καλαμπόκια μικρά ή μεγάλα, άλλα που αντέχουν σε ξηρότερες συνθήκες ή και κάποια διαφορετικού χρώματος), αλλά ενδεχομένως μπορούν να βοηθήσουν στην επιβίωση του είδους σε συνθήκες κρίσιμες, όπως ασθένειες ή καταστροφές. Στην πραγματικότητα, οι νέες, βελτιωμένες ποικιλίες έχουν ανάγκη τους άγριους, ακατέργαστους συγγενείς τους. Αυτοί αποτελούν την πηγή από την οποία οι επιστήμονες αντλούν τα γονίδια για να αναπτύξουν στη συνέχεια τις βελτιωμένες εκδοχές.

Για πάρα πολλά χρόνια τα συστήματα συγκέντρωσης και αποθήκευσης φυτικών σπόρων συνέλεγαν δείγματα με τρόπο μη συστηματικό που απείχε πολύ από τις επιστημονικές επιταγές. Τώρα οι προσπάθειες συστηματοποιούνται και αρχίζουν να αποτελούν μέρος ενός ελεγχόμενου δικτύου επειδή εντείνονται οι ανησυχίες για τη μεταβολή των κλιματικών συνθηκών και των συνεπειών που θα έχουν στην παγκόσμια παραγωγή τροφίμων.

Η άμεση προτεραιότητα που θα πρέπει να έχουν τέτοιες προσπάθειες κατέστη ακόμα πιο επιτακτική από την άνοδο, των τιμών του σιταριού, εξαιτίας της μείωσης των αποθεμάτων στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων 35 ετών. Η ξηρασία που έπληξε πολλά σημεία του πλανήτη, καθώς και νέες ασθένειες, έπληξαν την παγκόσμια παραγωγή σημαντικά.

Με τη Διεθνή Συνθήκη Γενετικών Πόρων Φυτών του ΟΗΕ, που επικυρώθηκε το 2004, δημιουργήθηκε ένα παγκόσμιο δίκτυο αποθήκευσης σπόρων, που θα επιτρέψει τη μελέτη των γενετικών τους χαρακτηριστικών. Πιθανώς, μάλιστα, να αποδειχθεί εξαιρετικά πολύτιμο τώρα που αλλάζει το κλίμα, και θα πρέπει να εντοπίσουμε φυτά με μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα στις νέες συνθήκες.

Στην παγκόσμια «Κιβωτό» των φυτών, εκατοντάδες γκρίζα κουτιά περιέχουν σπόρους από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, από τη Συρία έως το Μεξικό, σπόρους με ευρύτατο φάσμα χαρακτηριστικών όπως, λόγου χάρη, η ικανότητα επιβίωσης σε ξηρότερο και πιο θερμό κλίμα. Και τέτοιες ανθεκτικές καλλιέργειες είναι απαραίτητες. Η κλιματολογική μεταβολή θα ασκήσει εξαντλητικές πιέσεις στις καλλιέργειες και δεν αποκλείεται να εμφανιστούν νέα καταστροφικά παράσιτα, σε περιοχές που ζουν από τη γεωργία. Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και το φαινόμενο του θερμοκηπίου, που παγιδεύει υπερβολική θερμότητα στην ατμόσφαιρα, δεν θα προκαλέσει μόνον την υπερθέρμανση του πλανήτη αλλά και την αύξηση αντίξοων καιρικών φαινομένων, τον πολλαπλασιασμό των πλημμυρών, αλλά και των περιόδων ξηρασίας.

Ήδη, μέσα στον τελευταίο αιώνα, τα τρία τέταρτα της βιοποικιλότητας των καλλιεργειών έχουν χαθεί, σύμφωνα με τα στοιχεία του Οργανισμού Γεωργίας και Τροφίμων του ΟΗΕ το 80% των ποικιλιών καλαμποκιού που υπήρχαν το 1930, ενώ ενδεικτικά στις ΗΠΑ δεν φύεται πλέον το 94% των τύπων μπιζελιού.

Αν και λειτουργούσαν τέτοιες τράπεζες σπόρων επί χρόνια, τίποτε δεν είναι δυνατόν να συγκριθεί με την «Φυτική Κιβωτό» της Νορβηγίας και την υψηλή τεχνολογία της. Στο παρελθόν, τέτοιες δομές προσέλκυαν το ενδιαφέρον ερασιτεχνών, αγροτών και επιστημόνων, αλλά επ’ ουδενί δεν είχαν θεωρηθεί πολύτιμο εργαλείο που θα επιτρέψει την επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Μόνον πρόσφατα έγινε σαφής η μεγάλη σημασία και η ευαισθησία των φυτών. Τράπεζες σπόρων σε Αφγανιστάν και Ιράκ καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια των πολέμων. Στις Φιλιππίνες, επίσης, ένας τυφώνας κατέστρεψε την «τράπεζα» και πολλά από τα δείγματα που φυλάσσονταν εκεί.

Επίσης, ακριβώς τη στιγμή που χρειαζόμαστε τη διατήρηση της βιοποικιλότητας περισσότερο από ποτέ, η οικονομική κατάσταση εξωθεί τους αγρότες να σταματήσουν την καλλιέργεια κάποιων ειδών.

Ένα είδος που θα εξαφανιστεί σήμερα χωρίς να το πάρει είδηση κανείς, ίσως μας χρειαστεί σε δέκα χρόνια. Καλό είναι, λοιπόν, να το διασώσουμε. Στην Ελλάδα, θεματοφύλακας των ντόπιων ποικιλιών αποτελεί από της ιδρύσεώς της, το 1981, η Τράπεζα Γενετικού Υλικού του ΕΘΙΑΓΕ της Θεσσαλονίκης (τηλ. 2310-471110).

Επίσης πρωτοβουλίες διάσωσης των ντόπιων ποικιλιών αναπτύσσουν και πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Τράπεζα Σπόρων Αιγαίου του Ινστιτούτου «Αρχιπέλαγος» (τηλ. 22750-41673), το Δίκτυο για τη Βιο-ποικιλότητα και την Οικολογία στη Γεωργία «Αιγίλοπας» (τηλ. 24280-94558) και η ΜΚΟ «Πελίτι» (τηλ. 25240-22059), η οποία μαζεύει ντόπιες ποικιλίες και διαθέτει δίκτυο αγροτών σε όλη την Ελλάδα που τις καλλιεργούν.